در تجارت بین الملل، هیچ کالایی نمی‌تواند از مرز یک کشور عبور کند مگر آنکه مراحل قانونی و فنی گمرکی را طی کرده باشد. به این فرایند قانونی که برای ورود یا خروج کالا باید انجام شود، «تشریفات گمرکی» می‌گویند. تشریفات گمرکی شامل مجموعه‌ای از اقدامات حقوقی، اداری، اسنادی و بازرسی است که برای اطمینان از انطباق کالا با قوانین کشور، شناسایی ارزش واقعی کالا و وصول حقوق و عوارض دولتی طراحی شده‌اند.
اهمیت تشریفات گمرکی در واردات و صادرات
بدون تشریفات گمرکی، بازرگانی خارجی به هرج‌ومرج کشیده می‌شود. این فرآیند علاوه‌بر کنترل های اقتصادی، از ورود کالاهای غیرمجاز، قاچاق یا فاقد کیفیت جلوگیری می‌کند. برای تجار و واردکنندگان نیز، آشنایی با مراحل دقیق تشریفات گمرکی می‌تواند منجر به صرفه‌جویی در زمان، کاهش هزینه‌ها و جلوگیری از جریمه‌ها یا بلوکه شدن کالاها در گمرک شود. در واقع، تشریفات گمرکی برای تجارت مانند شریان برای بدن است؛ بدون آن، انتقال قانونی کالا ممکن نیست.
مراحل انجام تشریفات گمرکی به زبان ساده
ثبت سفارش در سامانه جامع تجارت
اولین گام برای هرگونه واردات رسمی به کشور، ثبت سفارش در سامانه جامع تجارت است. واردکننده باید اطلاعات کامل کالای خود، شامل نام کالا، تعرفه گمرکی (HS Code)، کشور مبدأ، نوع معامله، مقدار و ارزش را وارد کرده و تأییدیه ثبت سفارش را دریافت کند. این مرحله شرط لازم برای ادامه فرآیند ترخیص کالا از گمرک است.
دریافت اسناد حمل و تجاری
پس از ثبت سفارش، فروشنده خارجی اسنادی مانند فاکتور، بارنامه، لیست عدل‌بندی (Packing List)، گواهی مبدأ و گاهی گواهی بهداشت یا استاندارد را ارسال می‌کند. این مدارک پایه اصلی اظهار کالا در گمرک هستند و باید بدون نقص و مطابق با کالای واقعی تهیه شوند.
اظهار کالا در سامانه EPL گمرک
اکنون زمان آن رسیده که کالا به گمرک اعلام شود. واردکننده یا ترخیص‌کار اطلاعات کالا را در سامانه EPL ثبت می‌کند. این اطلاعات شامل ارزش کالا، مشخصات فنی، شماره ثبت سفارش، شماره بارنامه، وزن خالص و ناخالص و… است. در این مرحله، اظهارنامه رسمی تشکیل می‌شود.
دریافت کوتاژ و تعیین مسیر گمرکی
پس از ثبت اظهارنامه، گمرک به هر پرونده یک کد منحصر به‌نام کوتاژ اختصاص می‌دهد. سپس سامانه مسیر گمرکی را مشخص می‌کند:
- مسیر سبز: کالا بدون ارزیابی فیزیکی و صرفاً با اسناد ترخیص می‌شود.
- مسیر زرد: اسناد بررسی می‌شود، اما نیاز به بازرسی فیزیکی نیست.
- مسیر قرمز: بررسی دقیق اسناد و بازرسی فیزیکی کالا توسط کارشناس گمرک.
ارزیابی کالا و بازبینی فنی
در مسیر قرمز یا گاهی زرد، کارشناس گمرک به محل انبار کالا مراجعه کرده و از نزدیک نوع، کیفیت و ارزش کالا را ارزیابی می‌کند. این مرحله برای تطبیق واقعیات کالا با اظهارنامه و جلوگیری از تقلب، بسیار حیاتی است.
پرداخت حقوق و عوارض گمرکی
در این مرحله، واردکننده موظف است کلیه هزینه‌ها را پرداخت کند، که شامل:
- حقوق ورودی
- سود بازرگانی
- مالیات بر ارزش افزوده
- هزینه انبارداری
- هزینه بررسی کارشناسی
بدون پرداخت این مبالغ، اجازه ترخیص صادر نخواهد شد.
اخذ مجوزهای قانونی لازم
بعضی کالاها به مجوزهای خاص نیاز دارند؛ مثلاً:
- کالاهای خوراکی: مجوز وزارت بهداشت
- لوازم خانگی: سازمان استاندارد
- دارو: سازمان غذا و دارو
- تجهیزات صنعتی خاص: وزارت صمت
نبود هرکدام از این مجوزها ممکن است منجر به توقف کالا در گمرک یا مرجوعی شود.
دریافت پروانه گمرکی و ترخیص نهایی
پس از پرداخت هزینه‌ها و دریافت کلیه مجوزهای لازم، گمرک پروانه ترخیص صادر می‌کند. با ارائه این پروانه و مدارک مالکیت، کالا از انبار گمرک خارج شده و به مالک تحویل می‌شود.
انواع تشریفات گمرکی (واردات، صادرات، ترانزیت، کابوتاژ)
تشریفات گمرکی بسته به نوع فعالیت تجاری، به دسته‌های مختلفی تقسیم می‌شوند. هر کدام از این انواع فرآیندها و الزامات خاص خود را دارند:
🔹 تشریفات واردات
مهم‌ترین و رایج‌ترین نوع تشریفات گمرکی، مربوط به واردات کالا از کشورهای دیگر به ایران است. این فرآیند شامل ثبت سفارش، دریافت مجوزها، اظهار کالا، پرداخت حقوق ورودی و در نهایت ترخیص آن می‌شود. واردات ممکن است برای مصرف شخصی، فروش، تولید یا سرمایه‌گذاری باشد.
🔹 تشریفات صادرات
در مقابل واردات، صادرات نیز نیازمند انجام برخی اقدامات قانونی در گمرک است. اگرچه فرآیند صادرات ساده‌تر از واردات است، اما همچنان نیاز به اظهار کالا، دریافت گواهی مبدا، صدور بارنامه و گاهی مجوز صادرات دارد. در صادرات، کالا از کشور خارج می‌شود، بنابراین بررسی دقیق بسته‌بندی، سلامت کالا و تأیید مدارک اهمیت دارد.
🔹 تشریفات ترانزیت
ترانزیت زمانی اتفاق می‌افتد که کالایی از یک کشور وارد خاک ایران می‌شود و بدون ترخیص نهایی، از طریق مرز دیگر به کشور مقصد ارسال می‌شود. این نوع از تشریفات تحت نظارت شدید گمرک انجام شده و معمولاً نیاز به ضمانت‌نامه دارد تا اطمینان حاصل شود که کالا از مسیر مشخص خارج خواهد شد.
🔹 کابوتاژ (حمل داخلی از مرز به مرز)
در برخی موارد، کالا از یک نقطه مرزی وارد شده و باید به نقطه مرزی دیگر حمل شود تا از آنجا صادر شود یا برای انجام فرآیند خاصی آماده گردد. به این نوع از عملیات گمرکی، کابوتاژ گفته می‌شود. مثلاً کالا از بندرعباس وارد شده ولی باید از طریق مرز بازرگان خارج شود.
مدارک مورد نیاز برای انجام تشریفات گمرکی
ارائه صحیح و کامل اسناد یکی از مهم‌ترین عوامل موفقیت در روند ترخیص کالا است. مدارک اصلی عبارتند از:
- کارت بازرگانی معتبر
- فاکتور فروش (Invoice)
- پکینگ لیست (Packing List)
- بارنامه حمل (BL یا AWB)
- گواهی مبدا (Certificate of Origin)
- مجوز ثبت سفارش از سامانه جامع تجارت
- مجوزهای خاص (در صورت نیاز)
- اظهارنامه گمرکی (EPL)
- کد کوتاژ و رهگیری
در صورت ناقص بودن یا اشتباه در هر یک از این مدارک، روند ترخیص متوقف شده و حتی ممکن است کالا مشمول جریمه یا ضبط شود.
سامانه های گمرکی مورد استفاده در تشریفات
در سال‌های اخیر، ایران برای تسهیل و شفاف‌سازی فرایند گمرکی، سامانه‌های متعددی را طراحی و راه‌اندازی کرده است:
🖥️ سامانه جامع تجارت (NTSW)
این سامانه برای ثبت سفارش کالا، دریافت مجوزها و پیگیری فرآیند واردات و صادرات استفاده می‌شود. کاربران باید در این سامانه ثبت‌نام کرده و مراحل اولیه را انجام دهند.
🖥️ سامانه EPL گمرک
سامانه اظهارنامه الکترونیکی که در آن مشخصات دقیق کالا و اسناد مربوطه ثبت می‌شود. کوتاژ و مسیر گمرکی نیز از همین سامانه صادر می‌شود.
🖥️ پنجره واحد تجارت فرامرزی (IPW)
این سامانه اطلاعات بین‌دستگاهی را هماهنگ می‌کند. به‌عنوان مثال، مجوزهای استاندارد، بهداشت، قرنطینه و سایر نهادها از طریق این سامانه تأیید می‌شوند.
تفاوت مسیر سبز، زرد و قرمز در گمرک چیست؟
یکی از سؤالات پرتکرار بازرگانان، تفاوت بین مسیرهای گمرکی است که در ادامه توضیح می‌دهیم:
| مسیر | بررسی اسناد | بازرسی فیزیکی | توضیح |
|---|---|---|---|
| سبز | انجام می‌شود | ندارد | سریع‌ترین حالت ترخیص بدون بازرسی فیزیکی |
| زرد | انجام می‌شود | ندارد | اسناد به‌دقت بررسی می‌شوند |
| قرمز | انجام می‌شود | انجام می‌شود | زمان‌برترین حالت؛ شامل بررسی فیزیکی و تطبیق با اظهارنامه |
گمرک با استفاده از الگوریتم‌های ریسک و هوش مصنوعی، مسیر گمرکی را بر اساس نوع کالا، سابقه واردکننده و حساسیت محصول تعیین می‌کند.
هزینه های تشریفات گمرکی شامل چه مواردی می‌شود؟
هزینه‌های تشریفات گمرکی تنها محدود به حقوق ورودی نیستند، بلکه شامل موارد مختلفی هستند:
- حقوق ورودی (Customs Duty): درصدی از ارزش کالا
- سود بازرگانی: طبق جدول تعرفه
- مالیات بر ارزش افزوده (VAT): معمولاً ۹ درصد
- هزینه انبارداری گمرک: بر اساس مدت زمان نگهداری
- هزینه کارشناسی، بازرسی یا نمونه‌برداری
- هزینه ترخیص‌کار (در صورت استفاده از خدمات)
- هزینه حمل داخلی و بارگیری (در صورت نیاز)
در صورت تأخیر، هزینه دموراژ یا جریمه‌های دیرکرد نیز محاسبه می‌شود.
نقش ترخیص‌کار در سرعت و دقت تشریفات گمرکی
ترخیص‌کار مانند وکیل گمرکی واردکننده است. او تمامی امور از ثبت سفارش، تهیه اسناد، اظهار کالا تا گرفتن کوتاژ، پیگیری مسیر گمرکی و پرداخت عوارض را انجام می‌دهد. مزایای همکاری با ترخیص‌کار حرفه‌ای عبارتند از:
- کاهش زمان ترخیص
- جلوگیری از اشتباهات اسنادی
- کاهش احتمال جریمه و توقیف
- صرفه‌جویی در هزینه‌ها
- ارتباط مؤثر با کارشناسان گمرک
بازرگانی صفری با تجربه فراوان و آشنایی کامل با فرآیندهای گمرکی، در این مسیر پیچیده کنار شماست.
مشکلات رایج در انجام تشریفات و راه‌حل های آن
- ❌ اظهار نادرست کالا: منجر به جریمه یا ضبط کالا
- ❌ کد تعرفه اشتباه (HS Code): تغییر ناگهانی عوارض و مالیات
- ❌ عدم دریافت مجوزهای لازم: توقف کالا در گمرک
- ❌ نقص در مدارک: برگشت از مسیر و افزایش هزینه‌ها✅ راه حل: استفاده از کارشناسان با تجربه، بررسی اسناد قبل از اظهار، شناخت قوانین روز گمرک و مشاوره تخصصی
پرسش های متداول
آیا بدون کارت بازرگانی می‌توان ترخیص انجام داد؟
خیر، مگر از طریق کارت بازرگانی شخص ثالث و انجام وکالت قانونی.
مسیر قرمز یعنی چه و چقدر زمان می‌برد؟
مسیر قرمز یعنی کالا نیاز به بررسی دقیق دارد. بسته به شلوغی گمرک و حساسیت کالا، از ۲ روز تا بیش از یک هفته ممکن است طول بکشد.
چگونه می‌توان مسیر گمرکی را به سبز تبدیل کرد؟
با سابقه خوب، اظهار دقیق، کامل بودن مدارک و استفاده از ترخیص‌کار معتبر، احتمال مسیر سبز بیشتر است.
جمع بندی
تشریفات گمرکی یکی از حیاتی‌ترین مراحل در تجارت بین‌الملل است. آشنایی کامل با این فرآیند، از بروز بسیاری از مشکلات جلوگیری می‌کند. اگر قصد دارید کالاهای خود را در سریع‌ترین زمان، با کمترین هزینه و به‌صورت قانونی ترخیص کنید، همکاری با تیمی باتجربه مانند بازرگانی صفری بهترین انتخاب شما خواهد بود.
